1980-жылдардан бері Юсоф Исхак институты (ISEAS) ұйымдастырып келе жатқан Сингапур лекциялары – академиялық топтар, саясаткерлер, дипломаттар мен жас ғалымдар үшін мемлекеттер басшылары мен әлемдік деңгейдегі көрнекті саясаткерлердің ұстанымдарын тікелей тыңдауға мүмкіндік беретін алаң. Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев Сингапур сапары кезінде осы алаңда «Қазақстан және орта державалардың рөлі: қауіпсіздікті, тұрақтылық пен орнықты дамуды ілгерілету» атты тақырыпта дәріс оқыды.Оқырмандар назарына сол дәрістен үзінділер ұсынып отырмыз.

• Биыл қаңтар айында Германияның халықаралық қатынастар және қауіпсіздік институты алғаш рет Қазақстанды әлемнің орта державаларының санатына қосты. Сингапурлықтар өздерін кішкентай ел санайтынын жақсы білемін. Алайда, менің ойымша, Сингапурдың қаржылық және экономикалық ықпалы, стратегиялық тұрғыдан аса маңызды халықаралық теңіз жолдарының тоғысында орналасуы, 2024 жылғы Global Firepower есебі бойынша 145 елдің ішінде 30-орынға табан тіреуі бұл мемлекеттің орны әлдеқайда жоғары екенін көрсетеді. Бұған қоса, стратегиялық ой-сана мен тиімді дипломатия Сингапурды Шығыс пен Батыс арасындағы маңызды көпірге айналдырды.
• Біз геосаяси шиеленістен бастап, макроэкономикалық қиындықтарға дейінгі және жиілей түскен климаттық апаттар секілді қаншама дағдарыспен бетпе-бет келіп отырмыз. Қауіпсіздік архитектурасының іргесі жылдам сөгіліп барады, әлемдік державалар арасында бір-біріне сенімсіздік таныту үрдісі үдей түсті. Шамасы, Қырғи-қабақ соғыстан кейін орнаған «бейбітшілік несібесі» түгесілуге жақын. Өйткені былтыр әлем елдерінің әскери салаға жұмсаған шығындары 2,2 триллион долларға дейін жетті. Бұл – рекордтық көрсеткіш. Демек қаруланудың жаңа бәсекесі басталды. Қанша күш-жігер жұмсалғанына қарамастан, адамзат жаңа әскери қақтығыстардың құрбанына айналады. Экстремизм, терроризм, кибернетика, ғарыш, жасанды интеллект, климаттың өзгеруі, жаппай миграция және эпидемия туындатқан түйткілдер жаһандық қауіпсіздіктің жағдайын одан сайын ушықтыра түсті. Алайда Астана мен Сингапур дамып келе жатқан орта державалар ретінде мұндай бөліну мен жіктелуге көз жұмып қарай алмайды. Қауіп-қатер өте зор. Егер шара қабылдамаса, тағы бір қырғи-қабақ соғыс зобалаңына тап келуіміз әбден мүмкін.
• Барлық сыртқы серіктестеріміз Астананың қандай ұстанымда екенін жақсы түсінеді. Сондықтан бізді сенімді әріптес санайды. Біз «Жаһандануды жақтайтын Қазақстан» ретінде бүкіл әлеммен ашық қарым-қатынас жасауды жалғастыра береміз. Бұл – біздің еліміздің сыртқы саясаттағы бағдары. Тұрақсыздық ұзақ уақытқа созылған жаңа дәуірде тек осылай ғана жетістікке жете аламыз. Сол себепті бізге қазіргі қалыптасқан ахуалға бей-жай қарауға болмайды. Дүниежүзімен ашық қатынас жасай отырып, біз сыртқы сын-қатерлерге қарсы күресте қырағылық танытып, проактивті түрде әрекет етеміз. Қазақстанның заңды құқықтары мен мақсатын қорғау ісінде тартынып қалмаймыз, еліміздің басты мүддесін құрбан етуге ешқашан жол бермейміз. Кейде біздің ұстанымымызға күмәнмен қарайды, бейтараптығымыз үшін сынайды. Бірақ мұны өз көзқарасы, сенімі жоқ деп қабылдамаған жөн. Керісінше, оны қақтығыс пен мәжбүрліктің орнына саналы түрде дипломатия мен диалогты таңдау деп түсінген абзал. Бұл таңдау – территориялық даулардан бастап идеологиялық қақтығыстарға дейінгі түрлі қайшылықтарды еңсеруге септігімізді тигізуге мүмкіндік беретін біздің мықты қырымыз.
• Біз соғысты тоқтатуға тырысқаннан гөрі, оның алдын алуға тиіспіз. Ондаған жылдар бұрын біз Қырғи-қабақ соғыстан кейінгі жылымық кезеңді соншалықты үмітпен қарсы алдық, мүмкіндіктер мен өркениет жетістіктеріне толы келешекті көзімізге елестеттік. Алайда бүгінгі қара бұлттай үйірілген қауіп-қатер мен тұла бойыңды тітіркендіретін мазасыздық сезімі осы сәулелі ойға көлеңке түсіргендей көрінеді. Көпжақты институттардың абырой-беделін қалпына келтіріп, мультилатерализмге тың серпін беру үшін оларды жаңғыртқан жөн. Оны көптен бері пісіп-жетілген БҰҰ реформасынан бастау керек. Қауіпсіздік Кеңесіне жан-жақты реформа жүргізбейінше, біз бұл міндетті орындай алмаймыз. Бұл – кейінге қалдыруға болмайтын әрі адамзат баласының басым бөлігінің мүддесімен сай келетін уақыт талабы. Орта державалар мен дамушы елдердің Кеңестегі үні анық естілуі қажет. Мен бұған кәміл сенемін.
• Қазақстан көпжақты ұстанымға бейіл екенін білдіруге қашанда әзір. Биыл біз Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Түркі мемлекеттері ұйымы, Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы, Азық-түлік қауіпсіздік жөніндегі Ислам ұйымы және Халықаралық Аралды құтқару қоры секілді алты халықаралық құрылымға төрағалық етеміз. Жаһандық басқару жүйесінің осал тұстары айдай анық, ол ешкімге құпия емес. СOVID-19 пандемиясы елдердің ортақ проблеманы еңсеру үшін «қабырға тұрғызбай, көпір салуы» қажет екенін көрсетті. Осы түйткілдердің ішіндегі ең қорқыныштысы – ядролық қатер. Қазақстан – ядролық қарудан әбден зардап шеккен ел. Осы себепті біз ядролық қарудан ада әлем үшін күресімізді тоқтатпаймыз.
• Былтыр қыркүйек айында «The Jerusalem Post» басылымында «Діндер көшбасшылары бүкіл әлемде бейбітшілік орнауына ықпал ете алады» деген мақалам жарық көрді. Бейбітшілік мәдениеті тек бірлігіміз әралуандықта және өзара құрмет қағидаларына ғана негізделе алады. Бұл ретте Қазақстан бастамасымен ұйымдастырылатын Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының сьезі диалогты дамыту және ортақ құндылықтарды насихаттау үшін бірегей алаңға айналды. Біз Сингапурдың Бірлігі жарасқан қоғам халықаралық конференциясын өткізу жөніндегі бастамасын (ICCS) құптаймыз. 2022 жылы сәуір айында мен Медиативті келісімдер туралы Сингапур конвенциясын ратификациялаған Заңға қол қойдым. Бұл трансшекаралық мойындау процесінің тиімділігін арттырады және бітімгерлік реттеу туралы келісімнің орындалуын қамтамасыз етеді.
• Қазақстанның Алматыда Орталық Азия елдерінің климат және жасыл энергетика мәселелері жөніндегі жобалық кеңсесін ашу бастамасы бұл мәселелерді шешуде елеулі рөл атқара алар еді. Біз сондай-ақ 2026 жылы БҰҰ аясында Өңірлік климат саммитін өткізуді жоспарлап отырмыз. Климат дағдарысына себепші болатын да, алдымен оның зардабын тартатын да – су саласы. Әлемде 2 миллиардтан астам адамның таза ауызсуға қолы жетпей отыр. Осы ретте мен Су экономикасы жөніндегі жаһандық комиссияның тең төрағасы ретінде көшбасшылық танытқаны үшін Президент Тарман Шанмугаратнамға ризашылығымды білдіремін. Ол биылғы БҰҰ конференциясы шеңберінде Қазақстан мен Франция ұйымдастыратын One Water Summit жиынына елеулі үлес қосатынына сенімдімін.
• Бүкіл жетекші державалармен тату қарым-қатынас жасайтын Орталық Азия елдері зор мүмкіндіктерге ие. Жас әрі қуатты халық, қалыптасып келе жатқан орта тап, табиғи және ауыл шаруашылығы ресурстарының байлығы, транзит әлеуеті өсім үшін берік негіз қалайды. Аймақтың экономикасы қарқынды дамыса, оның стратегиялық маңызы да арта түседі. Орталық Азия елдерінің жыл сайынғы консультативтік кеңесі, Ядролық қарудан азат Орталық Азия аймағы және Халықаралық Аралды құтқару қоры аясындағы қарым-қатынастар өңіріміздің дербес ынтымақтастық құруға қабілетті екенін көрсетеді. Біздің өңір жаңа мүмкіндіктерге жол ашады. Мен барша серіктестерімді бізге осы тұрғыдан қарауға шақырамын. Менің ойымша, Сингапурдың АСЕАН кеңістігінде ашық әрі инклюзивті аймақтық архитектураны құруды көздейтін «өзара тоғысатын достар ортасы» ұғымы – Орталық Азия үшін де өте өзекті. Дәл сол себепті Орталық Азия С5+ ынтымақтастық тетігін құру бастамасын көтерді. Біз өзекті өңірлік міндеттерді шешу үшін барша мүдделі тараппен жұмыс істеуге ниеттіміз.