– Құлахмет ағай, бұл сіз бе?

— Иә, мен. Боранды қарашы, ұли соғып тұр.

Мен сыртқа құлағымды тіктім. Шынында да, қарлы боран уілдеп, үй төбесі мен терезенің жабылмай қалған сыртқы қақпағын жұлқылап тұр екен.

— Сіз немене, бораннан қорқасыз ба?

— Жо-жоқ, – деді ол менің кереуетіме келіп отырып. – Мен… мен түс көрдім. Сафу­ра келген екен ғой деймін. Ол бұрын­ғысынан да құлпырып кетіпті, бірақ, екі көзінен жас парлап тұр. Ол мені көрмейді. Екі қолын міне, былай етіп созып алып: «Құлахме-ет, қайдасың!» — деп айғай­лайды. Мен: «Мұндамын, көгершінім, мұн­дамын» деп жауап беремін. Ол маған сонда да бұрылып қарамай айғайлай береді. Бір кезде жетіп барып қолынан ұстаймын. О-о, сұмдық-ай десеңші, оның әлгінде жас сорғалап тұрған екі көзі ағып түсіп, орнында үңірейген қуыс қана қалыпты. Мен қорыққаннан айғайлап жіберіп, шегіне беремін, ол қолын созып жақындай түседі. «Жарығым-ау, сен не боп кеткенсің, көзің қайда? – деймін қалшылдап. «Мен оны өзім ойып тастадым. Түк те ауырмайды екен. Содан бері ештеңе көрмеймін, жаманды да, жақсыны да көрмеймін, – деп ол жақын­дап келеді. — Міне, құлағымды да кесіп таста­дым, енді ештеңе естімеймін, өз бетім­мен өмір сүремін. Сен де солай ет. Қор­қасың ба? Қорықпа, ауырмайды дедім ғой мен саған. Әкел, мен ойып тастайын». Менің Сафурам күлімсіреп, екі саусағын көзіме төндіріп келеді. Оның саусақтары қыздырған найзадай, қорқынышты. «Жо-жо-жоқ, керек емес, мейлі, жаманшылық болса да өмірден бәрін көріп өтейін» деп бұрышқа тығыла түсіп, оның саусақ­тарын кері итеремін. «Ә-ә, солай ма, ен­деше, еркің білсін. Бірақ, ойлан, тағы да келемін» деп есіктен жайлап шыға берді. Қолыма қарасам, екеуміз үйленген кездегі неке жүзігі алақанымда қалып қойыпты. «Сафура!» деп айғайлап соңынан жүгіремін. Есік қатты жабылыпты. Мына біздің есік жаңбыр жауса ашылмай қалушы еді ғой, дәл солай, қанша итерсем де міз бағар емес. Жұдырығыммен соққылап, жатырмын, соққылап жатырмын… Оянып кеттім. Терезені жел жұлқып тұр екен. Сапар, айтшы, бұл не, жамандық па, жақсылық па?

— Менің апам, «түнде түс жорымайды» деуші еді.

— Сонда да, бір жолға айтшы, бұл не? Менің Сафурам неге жылайды, о сұмдық-ай, оның екі көзі неге ағып түскен, құлағын кесіп тастағаны несі? Менің қолымда жүзік неге қалады? Айтшы, жалынамын!..

Осы кезге шейін түс жорып көрген жан емес ем. Құлахмет ағай бәрібір бір жорамал айтқызбай қоймайтынын сезіп, бәрін жақсылыққа ұйғардым.

— Солай дейсің, ә! Ал, Сафура келді ме?

— Сафура?!

— Иә-иә, ол келді ғой?

— Атай көрмеңіз, ол келген болса сізге жолықпай қалай кетеді!

— Жоқ, сен менен әлденені жасырып тұрсың.

Ол орнынан атып тұрды да шам жақты. Жарық түскен соң ғана байқадым, оның қазіргі түрі адам шошынарлықтай екен.

— Менің көзіме қарашы, – деді ол беті­ме төніп. — Қарашы деймін. Мен оның жүзіне тура қарай алмадым. — Қарай алмай­сың. Жо-оқ, сен менен бір нәрсені жасы­рып жүрсің. Сафура келді, сөз жоқ келді. Айтшы, ол келмесе суретті сен қай­дан алдың?

— Қандай сурет?

— Нәзікеттің.

— Ә-ә, иә-иә. Оны… Сафура… хатпен жіберген… Мен оны ұмытып кеткен екенмін ғой. Тек сізді қуантайын деп.

— Ол басқа ештеңе жазбап па?

— Жоқ… суретті ғана салыпты.

— Өтірік, өтірік!

Ол айғайлап жіберді. Жалма-жан ауызғы үйге жүгіріп шығып қайта келді.

— Міне, мынау не?!

Оның алақанында жүзік жатыр еді. «Япыр-ау, Сафураның ұмыт қалдырғаны ма? Иә-иә, солай да болуы мүмкін-ау, ол ыдыс-аяқ жуып еді ғой, сол кезде шешіп қойған жерінен алуды ұмытқан болар».

— Бұл… не, жүзік пе?!..

— Бұл менің Сафурамның жүзігі! Мен әлгінде шкафтың үстінен тауып алдым. Не боп кеткен бұл, ең арысы сен де алдайын дедің бе, Сапар-ау!!.

Құлахмет ағай басын тізесіне қойып үнсіз қалды. Мен не істерімді білмедім. Оның әрбір осындай сәттерінде «қойыңыз» деп басу айта берудің, алдаусырата берудің мәні де, мағынасы да қалмаған секілді. Сафура! Сен неге келіп едің, неге ғана келіп едің бұл жерге? Біз өзімізше тыныш өмір сүре беретін едік қой, мың жылдай боп көрінетін ғұмырымызды ә дегенше-ақ сипап өтетін уақыт атты бар болғыр қайғы дегенді қас қаққанша-ақ көңілден өзі өшіріп ұмыттырмас па еді, ескіртпес пе еді! Уақыт — ханның да, қайыршының да, баршаның әміршісі ғой, бұлқынар едік те, асауға құрық түскендей шарамыз таусылған соң көнер едік те.

— Сен неге үндемейсің, – деді бір кезде Құлахмет ағай басын көтеріп.

— Менің… не деуім керек, не айтамын сізге?

— Сафура…

— Иә… Сафура келген. Мен оны жаңа ғана шығарып салдым.

Іштей арбасып, оны да, өзімді де азапқа салғанша, шындықты жасырмай айтып, оның көзіне бұдан кейін тура қарағым келді. Құлахмет ағай өз құлағына сенерін де, сенбесін де білмей қос жанары ұясынан шығардай боп селтиіп ұзақ уақыт тұрды да «Сафура, көгершінім-ау!» деп айғайлап жіберіп, бөлмеден жүгіре шықты. Сыртқы есік сарт етіп жабылғанда ғана мен оның іш киіммен далаға шығып кеткенін біліп, үй құлап келе жатқандай соңынан жүгіре жөнелдім. Құлахмет ағай сыртқы қақпаның алдына барып, тұсарлыққа жетіп қалған қар үстіне құлап түсіпті. Мен оны көтеріп әкеп төсегіне жатқыздым да, тез-тез киімін ауыстырып, көршілерге жүгірдім. Бір адам қала тұрып, дәрігер шақырмаса оның тағы да далаға шығып кетуі мүмкін. Дәрігер шақырып қайтып келгенімде екі көрші еркек келіп, оны көрпемен қалың етіп жауып тастапты. Құлахмет ағай әлі сандырақтап жатыр екен.

— Періште адам еді, қор болды-ау байғұс, – деді екі шалдың бірі. — Өлейін деп жатса да әйелінің атын айтып сандырақ­тайды.

— Әйелі деп қайтесің, – деді екіншісі қолын сермеп, — сайқал демеймісің. Мұны осындай халге жеткізген сол жезөкше. Бұл қаланы былғап болды да екінші қалаға ауысты. Аман болса ол жақта да талай әйелдің баласы әкесіз қап, талайы тірі жесір отырған шығар.

— Қатын дегеннің қай-қайсысы болса да осы ғой. Қалтада ақшаң, басыңда бедел болмаса төсегіңнің сууы оп-оңай. Анау Бестөренің баласын қарамаймысың, орнынан түсіп, жұмыссыз қалып еді, мойнына жыландай оралып жүрген қатыны басқа біреуге тиді де кетті. Кейіннен іс қайта қаралып, ақталып шықты. Сонан кейін не болды де? Бір күні баяғы қатыны диуана құсап сүмірейіп келіп тұр дейді. «Өмір дегенді түсіну қиын екен, қателесіппін. Жаза баспайтын пенде бола ма, кешір мені» дейді. «Өмір дегенді түсіну қиын екен» деуін көрдің бе, сайқалдың. Ондайлардың бәрі әліне қарамай өмір жайлы толғанғыш келеді, тағы да.

— Олар қайта қосылды ма? – дедім шыдай алмай.

— Неғыл-ға-ан! Бестөренің баласы он­дай емес, ит қосып қуып шықты тура. Онда да дәл осындай боран еді. Содан кейін қатыны қарасын батырды. Не бетімен келеді?!

— Қатыгез екен.

— Кімді айтасың?

— Әлгі Бестөренің баласын айтам.

—Неғылған қатыгездік. Нағыз арлы жігіт деп соны айту керек. Сеніңше, немене, басыңа іс түскенде қара бастың қамымен қалталы біреудің аузын аш иттей жалап-жалап, бұрынғы дәулетің қайта оралғанда қайта келген қатыныңды алақанға салу керек пе?

— Осылай шешенсудің қажеті қанша? Әр нәрсенің себебі бар емес пе?

— Себебі — жезөкшелік! – деді маналы бері үнсіз тұрғаны сөзге араласып.

— Айтшы өзің, мына Құлахметтің әйелі қайтып келеді ғой деп ойлайсың ба?

— Несі бар, келсе келер. — Бұл үндемей күтіп алады?

— Адам баласында кешірім, мейірім деген болу керек қой, ол болмаса несіне адам боп жаралады.

— Есектің миын жеген екенсіңдер онда. Ақымақ екенсің! Сафура бар ғой, әлгі мына кісі айтқан сайқалдың тап өзі.

— Не дедіңіз, қайта айтыңызшы.

— Сайқал дедім, е, неменеге еліресің сонша, өтірік пе?

— Әттең, сақал сыйлайтын қасиетіміз бар, әйтпесе… Шығыңыз, кетіңіз бұл үйден!

— Жұмеке-ау, мына бала не деп тұр. Шығыңыз дейді, ә? Қайдағы біреудің жоғын жоқтайтын кімсің өзің, қайдан келгенсің? Сақалдан алмақ ойы бар тағы. Шығар, шығар сендерден. Сендер деп оққа ұштық, сендер деп қанымызды төктік, Құлахмет жатыр әні, сендер үшін бір қолын неміске беріп. Өскен соң жағамыздан алып, сақалымызға жармассын деп қорғаған, жұл сақалымды, жұл!

Оның екі көзі шатынап, қолдары дірілдеп маған төніп қалды.

— Баламен бала боласың ба, Қосе-еке, қойсаңшы.

— Неғылған бала бұлар, барып тұрған бәле. Сендер үшін жан береміз…

Біздің жан­жалымызды Құлахмет ағайдың «Қос-еке» деген даусы бөліп жіберді. Мұғалім кіріп келген ликбез оқушыларындай тына қалдық.

— Қос-еке, – деді ол тағы да баяу үнмен.

— Біз… соғыста болғанымызды… несіне міндетсиміз… Ол парызымыз ғой… Егер басына күн туса… елді осылар… Өһо-өһо… осылар қорғамай, кім қорғайды. Сіз бе, әлде өлгелі жатқан мен бе? Сонан соң, сіз әлгінде… «сайқал» дедіңіз бе?

— Ім-м… айтқаным рас еді…

— Бері келіңізші.

— Не дедің?

— Бері келіңізші деймін.

Бәріміз үнсіз тұрмыз. Әлгі кісі басқан жері ойылып кетердей оған жайлап жақындады.

— Құлағыңызды әкеліңіз.

Ол еңкейе бергенде Құлахмет ағай оның бетіне бір түкіріп: «Басқа істер шамам жоқ, қайтейін» деді. Ол басын көтеріп алып орамалымен бетін сүртті.

— О-о, тірі өлік! Сенің кеудеңде де намыс бар ма еді! Жаным ашып келіп ем, өлгелі жатып бетіме түкірдің-ау. Таңға жетпей өмірем қабарсың, әруағы атар сені сақалдың! Осы жатқаныңнан тұрмассың…

— Бәрібір емес пе. Өһо-өһо… Менен кейін… қанша жасармын дерсің. Мың жасасаң да… өлгендер үшін, тірі сенің өмі­рің қас қағымдай болмайды… Маған тағы жақындайсыз ба, әлде… өзім тұрайын ба?

Әлгі кісінің бойын қорқыныш билеп, алды-артына қарамай есіктен шыға жөнелді. Маналы бері не істерін білмей аңырып тұрған екінші көрші Құлахмет ағайдың жанына жетіп барып:

— Кешір Құлахмет! Қайдағы жоқ қысыр әңгімені қозғап нем бар еді, мені ұрып өлтіретін адам жоқ, – деді дірілдеп.

— Ә-ә, сіз бе едіңіз, Жұмеке. Кешірем ғой, өмірде кешірілмейтін не бар дейсіз. Тәйірі, кешірмегенде оны шауып алар­мысың… Бірақ лажы болса ешкімнен кеші­рім сұрамау керек қой… кешірім сұрай­тындай қылмыс жасамау керек. Айты­­ңыз­шы, менің Сафурам әлгі кісі айтқан­дай шынымен күнәкар ма?

— О не дегенің! Олай деп… құдай сақтасын…

— Өтінемін сізден, сол құдайыңыз бұдан былай да сақтай берсінші. Оған тіл тигізбеңдерші. Жұмыр басты пендеміз ғой бәріміз де…

— Дегенің болсын. Ал, өз басым… әлгіндей деп ойлаудан аулақпын.

— Онда, тілеуіңізді берсін.

* * *

Құлахмет ағай ауруханаға түсті. Мен оның артынан үзбей барып тұрдым. Кейде ол: «Қолың тимейді ғой, уақытың тығыз болса жиі келмей-ақ қой» дейді. Ал, бір қауырт жұмыс киіп кетіп, екі күн көрінбей кетіп, үшінші күні барсаң «келдің бе, әйтеуір. Сенен басқа жанашырым болмады-ау» деп қамығып қалады. Қалай бармассың! Бір күні келсем ол күндегісінен де әлсіреп қапты. Мен барғанда ақырын көзін ашып: «Жұмысың қалай?» деді үйреншікті әдет­пен. «Жақсы ғой». «Әке-шешең аман ба?» «Шүкір». «Хат жазып тұрасың ба?» «Әлбетте». «Ал, өзіңіз қалайсыз?» Ол әлсіз қолдарын сәл көтерген боп, «осы ғой» дегендей еріндерін күбірлетеді.

— Сапар, сен хат жазшы, – деді бір кезде ол.

— Қайда?

— Орынборға. Өзім айтып отырамын.

— Сіз әлсізсіз ғой, басқа бір кезде жазсақ қайтеді?

— Жоқ, қазір. Өзім жазбасам, олардың хабарласатын түрі жоқ.

— Жарайды, айтыңыз.

Мен қағаз-қаламымды дайындадым. Құлахмет ағай біраз ойланып жатты да: «Құрметті Әбсамат!» деді.

— Жаздың ба?

— Иә. «Аман-есенсің бе? Бала-шаға аман ба? Қызметің бұрынғыша ма? Әбсамат-ау, неге хат жазбай кеттің? Тіршілік шіркін адамға бауырды да ұмыттырады екен ғой. Көріспегенімізге тоғыз жыл болыпты. Со­дан бері екі-үш-ақ рет хат жазысыппыз. Есіміз кіріп, азамат болғанымыз-ау, бұл да боса! Балапан басымен, тұрымтай тұсымен, әркім өз бетінше жанталасып жатыр… Қой, құрысын бәрі де, тек, қайда болсақ та аман болайықшы, айтып-айтып келіп тірелетін, көңіл жұбататын жеріміз де осы «аман болайықшы» ғой. «Ағайынды құдай алыстан сыйластырсын» деп қазақ бекер айтпаған шығар, сол мақалды екеу­міздің бұзып алмай жүргенімізге шүкір. Иә, денсаулық қалай? Баяғы терезе сын­дырып, мысықтың мұртын өртеп жүретін Әнәпия сырықтай жігіт боп кеткен шы­ғар? Ол мені ұмытқан жоқ па? Соңғы кіш­кентайлар нешеу, олардың аттары кім — оны да білмеймін. О, құдай-ай десеңші, не боп барамыз түге? Мен тіпті, сенің әдірісіңді де ұмыта жаздаппын. Бәлкім, осы уақытқа дейін басқа үй алып кеткен шығарсың да, бұл хатым сенің қолыңа тимес. Әбсамат! Қазір менде өзіңнен басқа жақын-туыстан ешкім қалмады. Бір ана­дан тумасақ та, әкелеріміз ағайынды ол байғұстар, ойлады ма? Адам баласы бір-біріне өкпелегіш келеді, бірақ, мен саған пәлен демеймін. Бұл хатты саған өкпелеп емес, жалғыз қалғанымды білдіру үшін жазып отырмын. Талайдан бері сол жаққа барсам, жалғыз туысым өзіңмен көрісіп, іні-қарындастардың арасында болсам деген ойда жүруші едім, денсаулығымның нашар­лығы аяққа кісен салып, төсекке таңып тастады. «Жалғыз қалғаны несі, әйелі мен қызы бар демеуші ме еді?» – деп отырған шығарсың. «Менің… менің Нәзікетім мен… Сафурам…»

Құлахмет ағай ар жағын айта алмай, кө­мейіне әлдене кептелгендей қабақ шы­тып, жұтына берді. Мен оған бетімді бұра алмадым.

— Мен… мен жылап жатырмын ба? – деді ол сәлден соң. – Сен оған көңіл бөл­мей-ақ қой. Қай­темін, шыдатпай барады. Көптен бері өзімді-өзім алдап келдім. Адамның өзін-өзі алдағаны азап екен. Енді, хатқа шындықты жазу керек, бәрін-бәрін мойындауым керек. Соған жасып жатырмын… Ал, ары қарай жаза бер. «Сафура кетіп қалды, алданышым, үмітім, бар қызығым Нәзікет те бірге кетті. Қайтып оралмайтын боп кетті…» Сен… сен жазсаңшы, неге бетіме қарап қалғансың, жаза бер. «Иә, сөйтіп, жалғыз қалдым, бауырым Әбсамат! Егер уақыт­тарың болса келіп қайтыңдар. Ал, уақы­тың болмай, жұмысыңа кесір келетін болса, қиналып қайтесің, әуре болма. Мені құдай алар деймісің, ала қалса да өкінерім жоқ, әйтеуір оның да көзіне бір түсіп, қажетіне жарағаным болар. Қош, бауырым, амандықпен жолығайық. Өзіңді асыға күтуші інің Құлахмет. 1965 жыл, 17 январь» — Айтпақшы, Сапар-ау, ұмытып барады екенмін. Балжан, Балжан туралы сұрауды ұмытып кетіппін ғой. Аяқ жағына қоса салшы. «Жолың түссе Балжанды да ерте кел. Қандай қыз болды екен, көріп қалайын».

Біз Орынбордан жауап тосумен болдық. Құлахмет ағайдың мен барған сайын алдымен сұрайтыны да осы жайлы. Арада ай өткен соң ол ағасынан күдер үзе бастады. «Ұмытқаны-ау, шынымен-ақ! Енді менің бауырға да керегімнің болмағаны ғой, ажалыңнан бұрын өлу деген осы екен, ә!» деп қатты қапаланумен болды. Тағы бірде: «Бәлкім, ол хатты алмаған да шығар. Әйтпесе, құс боп ұшып келмес пе?» дейтін. Сөйтіп, маған екінші рет хат жаздырды. Оған да жауап болмады. Құлахмет ағай қатты күйзеліп, бұрынғысынан бетер арып кетті. Бір күні барсам ол биік жастыққа басын қойып, терезеден сыртқа қарап жатыр екен. Қасына барып отырғанымды да, «халіңіз қалай?» деген үйреншікті сұрағымды да елемеді. Сидам-сидам ағаш бұтақтарының арасынан сығалап, аппақ қарлы көкжиектің ар жағына қызарып құлап бара жатқан қыстың жылусыз күні­нен көз алмай жата берді. Ақ қардай жамылғы астынан қылтиып көрінген басы болмаса, былайғы жағында дене жоқ екен деп ойлап қалуға болар еді. — Маған… маған несіне келе бересің? деді бір кезде еріндерін күбірлетіп. — Көбі кетіп, азы қалды ғой, ұзаққа созылмас, әзірге алдай тұрайын деймісің?

— О не дегеніңіз, Құлахмет ағай! Онда мен ренжимін… Қалай, тәуірмісіз әйтеуір?

— Тәуір болып қайтемін. Кім үшін, не үшін тәуір боламын? Біреуге зияннан басқа тигізер пайдам жоқ, қайта тұрып не табам? Егер мен болмасам сенің де мазаң кетпес еді, өз шаруаңды істер ең, міне, саған да кесірім тиіп жатыр. Өліп кетсем құда да тыныш, құдағи да тыныш. — Айтшы, о дүние деген бар ма осы?

— Құлеке, бұлай дей көрмеңізші, өтінемін сізден.

— Ә-ә… жоқ қой. О дүние дегенді жоққа шығардық емес пе? Сонымыз бекер болған екен. Адам сонда өлімнен мұншалықты шошынбас еді. Өлім деген қандай қорқынышты, Сапар! Түсімде мен соғыста қайтыс болған досыммен құшақтасып, сүйісіп жатырмын. «Әй, Құлахмет, сол кезде өлуің керек еді ғой сенің. Сонда несіне тірі қалдың?» деп мені қыса түседі. Жан-жағымның бәрі өлген адамдар. Маған біреуі кеп табақ тартады. Ал мен… асығыс, қарбытып жеп жатырмын, жеп жатырмын. «О дүниенің тамағы қандай дәмді?» деп тамсанып қоямын. Кенет… әлгі жеп жат­қан тамағым инеге іліп алар еті жоқ, қу сүйек бір шалдың миы екен. Әлгі шал көзін ашып: «Сен менің миымды жұтпастан неге түкіріп тастап отырсың!» деп тұра қуады. Мен қашып келемін. Аяғыма тұсау салынғандай жүрісім өнер емес. «Мә саған ми, мә саған ми!» деп әлгі шал уыс-уыс миын өкшелете лақтырып келеді. Өстіп жатып оянып кеттім. Қара су боп терлеп, әбден қалжырап қаппын. Ажалдың да жақын қалғаны-ау…

— Жоқ, сіз одан құтылып кетесіз. Өйткені, сіз қашып келе жаттыңыз ғой.

— Сапар, айтшы, шынымен бәрінің біткені ме? — деді ол тағы да менің сөзіме мүлде байланыссыз сөйлеп.

— Ненің?

— Өмірімнің. Бар болғаны осы-ақ па? Бір бұрауға келмейтін қандай қысқа өмір? Не тындырдым? Үйленгенше даң-дұң өмір. Үйленген соң жиырма бір жасымда соғысқа аттандым. Одан кейін үй тірлігі. Әйелмен, баламен айырылысу. Сонда өс­тіп, нөсердей төгіп-төгіп өте шыққаны ма? Адам жас кезде осыны неге ойламайды, күні ертең дүниеден ғайып болатынын неге түсінбейді? Сонда ол өмірді мүлде басқаша құрар еді ғой, мүлдем басқаша. Ең болмағанда өз сүйегі қурағанша жұрт атыңды еске алатындай артына бір нәрсе қалдыруға тырысар еді-ау! Егер адам баласы өлім жайлы күніне бір ойланатын болса, өмір дегеннің қаншалықты қымбат екенін, оның екінші қайтып мәңгі, мәңгі-мәңгі оралмайтынын сезінер еді, сөйтіп, оны жас баладай алақанға сап аялар еді, бір-біріне жауыздық емес, жақсылық қана жасап, қонақтай сыйласып өтер еді. Әтте-е-ең, не керек, ақылды жаралған адам баласы бұл жайды өмірінің соңғы сағатында ғана ұғынады. Егер дәл осындай күйге түспей, жалғанды жалпағынан басып жүрген жан болсам, мен де бұлайша толғанбас па ем. Жо-жоқ, мен өлімді ойлап күңіреніп жатқаным жоқ, ештеңе бітірмегеніме күйзеліп жатырмын. Тірлігімде бір адамды да қуанта алмай, үш мезгіл тамағымды ішіп қана ғұмыр кешетініме қынжыламын. «Ауырған соң ойшыл бопты ғой» деп таңданып отырған шығарсың, оның рас, бәріміз басқа түскенде ғана баспақшылмыз.

— Құлахмет ағай, кешіріңіз, ештеңе бітірмедім деуіңіз қалай? Соғыста болды­ңыз, ел-жұртыңыздың болашағына бір қолы­ңыз бен бүкіл денсаулығыңызды айыр­бастап қайттыңыз. Бір адам үшін бұл аз ба?

— Еһ, ол өткен күн ғой, және де жалпыға бірдей міндет. Мені қынжылтатын алдағы өмір, қалған өмір! Бар үмітім Нәзікет еді, ол да кетті.

Осы кезде қасымызға дәрігер келіп, науқастың көп сөйлеуіне болмайтынын, менің тез кетуімді сұрады.

* * *

Бірнеше күннен кейін Орынбордан сарғая күткен хат та келді. Әбсамат осы жаққа жүргелі отырғандарын, бірақ, өзі қызмет ететін мекеменің бастығы әзірге жоқ болғандықтан әлі сұранбағанын, сол себепті қай күні шығатындықтарын дәл айта алмайтынын жазыпты. Мен Құлахмет ағайға хатты әкелгенімде ол қуанғаннан төсегінен ұшып тұрып, бір парақ қағазды кеудесіне ұзақ басып жатты. Сонан соң, бар болғаны он шақты-ақ ауыз сөз жазылған осы бір жалғыз бет сараң қағаздан өзінің бұдан былайғы бар бақыты мен үміті, қуанышы мен ғұмыры күлімсіреп қарап тұрғандай, хатты дәл көзінің алдына әкеп мейірлене, сүйсіне қараумен болды.

— Құдай-ау, өзінің… дәл өзінің қолы, түк өзгермепті, сол баяғы әдеті, «т» мен «ш»-сын ажырата алмайсың. Ойпырмай, одан да хат келетін күн болады екен-ау!..

Жарты бетке толар-толмас хатты мен оған үш қайтара оқып бердім. Ол үшінші рет оқығанда да тұңғыш тыңдап отырғандай әр сөзін ежіктей сұрап, хаттың ең соңындағы «сәлеммен, бауырың Әбсамат» деген сөзді қайталай берді. — Шіркін-ай, сөзді сатып алған ба, көбірек жазса қайтер еді, — деді ол тамсанып. — Тегі, ол бар ғой, әуелден осылай, тоқ етерін айтады да «қош болмен» аяқтай салады. Тіпті, мен соғыста жүргенде де аңсап күткен хатыма айызым қанбай қалатын. Хатқа келгенде шорқақ-ау, шорқақ! Ал, іске келгенде… алдына жан салмайды. «Жақсы қызметкер мұнда да керек» деп өзін соғысқа да жібермей алып қалған. Ал, хат жазу дегенде, — ол қолын сермей күлді, – тіпті қырсыздың қырсызы. Апырмай, келетін күнін айтпағанын қарашы. «Осы айдың аяғына дейін барып қаламын» — депті, ә. Бүгін… Он төрті ғой. Құдай-ау, келетін кезі де боп қапты ғой. Екеуміз осылай хат оқып отырғанда ол жолда келе жатқан шығар-ау. Айтқан уақытынан ертерек шығып қалуы да мүмкін ғой. Ұшады ғой ол мен дегенде, тура ұшады. Сырқат екенімді неге айттым екен, уайымдап жүрмесе жарар еді. Айтпақшы, Сапар-ау, олардың келуін күтіп осылай алаңсыз жата бермекпіз бе? Бір күні сау етіп жетіп келгенде оларды немен сыйламақпыз? Қара су, қара нанмен бе? Сонау жақтан інім бар деп келгендегі көрсетер сыйымыз сол болмақ па? Ертең демалыс қой, дүкен аралап, қызармай дастарқан жаятындай бірдеңелер алсаңшы. Міне, мұнда азын-аулақ тиын-тебен бар еді, — деп ол жастығының астынан бет орамалына мұқият түйілген ақшаны ұсына берді. Мен алмаймын деп қарсылық көрсетпедім: өйтсем ол ренжиді, «немесе, мені бейшара деп аяйсың ба?» деп қатты налиды. — Аямай жұмсай бер, — деді ол ақшаны қарсылық көрсетпей алғаныма, алыстан келе жатқан бауырларының шығы­нын көтере алатынына іштей масаттанған үнмен. — Ал сен бар ғой, өзіңді сылап-сипап күтіп ұста. Балжан талғампаз қыз болуы керек. Ол бір үйдің тұңғышы ғой, сондықтан кінәмшіл.

– Сырттан тон пішіп қайтеміз, Құлахмет ағай, өмірдің өзі құлаққа қалай деп сыбырлайды, соны орындармыз. Бәлкім, біз бір-бірімізді жек көріп те кетерміз.

— Қалай, қалай-ай? Жек көріп дейді?! Сендер тек біреуді мақтаса-ақ болды, соны жек көруге дайын тұрасыңдар. Одан да ынтыға түссеңдер етті. Сен ғой оның бойынан қазір шектен тыс тәкаппарлықты, асқақтықты, мейірімсіздікті іздеп тұрсың. Жо-оқ, ол дұрыс емес, адамның бойынан қолыңнан келгенінше жақсылық іздеу керек, соны табу да керек. Өйткені, тірі адамның жүрегі тас емес қой, ал тас болмады дегенше, оның бір түкпірінде аяушылығы да, ізгілігі де бар деген сөз… Бұдан әрі қарсылассам Құлахмет ағай қалжырағанына қарамастан сөйлей беруге дайын. Сондықтан жай ғана езу тартып, қоштасып шығып кеттім.

Жалғасы бар